Dağlıq Qarabağ

Qarabağ xalçası, qarabağ sənətkarlarının əl işləri təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Şərq ölkələrində tanınmış və yüksək qiymətləndirilmişdir.

Qarabağ tarixən mənəvi mədəniyyətinin ən vacib sahələrində spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Hələ XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan ədəbi dilində ahəng qanunu Qarabağ ləhcəsinin təsiri ilə izlənildi. Qarabağ şairlərini birləşdirən Məclisi-üns və Məclisi-faramuşan üslubları ilə seçilirdilər.Qarabaq musiqi məktəbi bütün Şərqdə də məşhur idi. Qarabağın paytaxtı Şuşa Qafqazın konservatoriyası hesab olunurdu.

Dağlıq Qarabağ ərazisində zəngin qədim mədəniyyət nümunələri orta əsrlərə aid bir çox memarlıq abidəsi, milli yaşayış qüllələri (Aslan qalası, Hatem Məlik qalası), körpülər, türbələr və məbədlər, saraylar və s. Bunlardan ən maraqlısı Pərahəli xanın sarayı (XVIII əsr), XIX əsr əsrə aid Xurşudbanu Natəvanın evidir. 

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev, Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin və Ermənistanın Baş Naziri Nikol Paşinyan arasında 10 Noyabr 2020-ci il tarixində imzalanan bəyanata görə, Dağlıq Qarabağ və ətrafı Azərbaycana qaytarıldı.

Şuşa, Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ bölgəsində yerləşən şəhərdir. Şuşanın ərazisi zəngin və şərəfli bir tarixə malikdir. Şuşa 1752-ci ildə Qarabağ hakimi Pənahəli xan tərəfindən qurulmuş və ilk günlərdə şəhər xanın şərəfinə Pənahabad adlandırılməşdır.  

Şəhərin ərazisi dağlıqdır. Müxtəlif növ tikinti materialları və mineral bulaqlar (Turşsu, Şirlan) yataqları mövcuddur . Şəhərin kənarındakı dərin Daşaltı dərəsinin yaxınlığında yerləşən Cıdır düzü xüsusilə məşhurdur. Düzənliyin aşağısında, Qırx Adım adlı dik bir yol Daşaltı çayına aparır. 1992-ci ildə Şuşanın cənubundakı dəniz səviyyəsindən 1365 m yüksəklikdə yerləşən 114 metr uzunluğundakı "Xan Mağarası" əhəng daşı ermənilər tərəfindən dağıdılmışdır. 

XIX əsrin sonunda Şuşada 17 məscid fəaliyyət göstərmişdir. Turşsu otlaqları, Sakili bulağı, İsa bulağı, Şamil bulağı, Cıdır düzü yerli camaatın və qonaqların sevimli yerləri idi. Şuşanın görməli yerlərindən biri Yuxarı Daşaltı idi.  Buranın özəlliyi istirahət zonasının Daşaltı çayının üstündə,  Üçmix dağının aşağı hissəsində, bulağın ətrafında yerləşməsidir. İnsanlar arasında bu istirahət yeri "Şamil bağı" adlanırdı. Turşsu istirahət və müalicə sahəsi olaraq tanınırdı.

Şuşa XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Qafqazın musiqi mərkəzi oldu. XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycanda, o cümlədən Şuşada musiqi sənəti, ilk növbədə ustad şairlər müğənnilər və musiqiçilər tərəfindən inkişaf etdirildi. O dövrdə Azərbaycanda bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun böyük əməyi sayəsində peşəkar musiqi məktəbinin əsası qoyuldu.

Şuşa şəhəri 8 may 1992-ci ildə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilmişdir. Şuşanın işğalı nəticəsində 195 Azərbaycan vətəndaşı öldürülmüş, 165 nəfər yaralanmış, 150 nəfər əlil olmuş, 552 körpə valideynlərini itirmiş, 20 mindən çox insan öz evlərini tərk etmiş evlərə və məcburi köçkünə çevrildi. 58 əsir və girov götürülmüş azərbaycanlının taleyi hələ məlum deyil.

Şuşanın işğalı nəticəsində azərbaycanlıların tarixi izlərini silmək üçün vandallar Pənahəli Xanın sarayı, Yuxarı Gövhər Ağa məscidi, Aşağı Gövhər Ağa məscidi, Xurşidbanu Natəvan evi, Molla Pənah Vaqif məqbərəsini də əhatə edən 600-ə yaxın tarixi və memarlıq abidəsini dağıdıb və minlərlə nadir sənət incilərini qarət ediblər. Şəhər tarixi muzeyinin, Azərbaycan Xalçası və Tətbiqi Sənətlər Dövlət Muzeyinin Şuşa filialının, 5000-ə yaxın Qarabağ Tarixi Dövlət Muzeyinin, peşəkar Azərbaycan musiqisinin banisi, bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun xatirə muzeylərinin fondlarına aid 5000-ə yaxın məhsul (300-dən çox məhsul), müğənni Bülbül (təxminən 400 maddə), musiqiçi və sənətkar Mir Möhsün Nəvvab muzeyi(100-dən çox)  qarət edilib.

Qədim Şuşa şəhəri 8 noyabr 2020-ci ildə şanlı Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən erməni işğalından azad edildi.