Dağlıq Qarabağ ətrafı Azərbaycan rayonları

Kəlbəcər Azərbaycanın ən qədim yaşayış yerlərindən biridir. Qədim türk dilindəki "Kəlbəcər" toponimi  "çaydakı qala" mənasını verir. Kəlbəcər bölgəsində 30.000 ildən çox tarixi olan qədim yaşayış yerləri, 6000 illik qayaüstü rəsmlər və qədim türk əlifbası nümunələri aşkar edilmişdir.  Daş abidələr burada Şimali Azərbaycanda erkən türkçülük, atəşpərəstlik, xristianlıq dövründə və VII əsrdən - İslamın yayılması ilə yaradılmışdır.

Kəlbəcər Azərbaycanın ən yüksək dağ bölgəsidir. Ən yüksək zirvələr Cəmişdağ Dağı (3724 m) və Dəlidağdır (3616 m), Azərbaycanın qərbində, Tərtər çayı vadisində, Böyük Qafqazın dağlarında, dəniz səviyyəsindən 1500-3800 metr yüksəklikdədir. Ən yüksək nöqtə dəniz səviyyəsindən 3724 metr yüksəklikdəki Camışdağ (Murovdağ) zirvəsidir. Bölgədən axan əsas çaylar Tərtər, Bazarçay və onların qollarıdır. Ərazinin çox hissəsində soyuq dağ və qışı quru olan tundra iqlimi üstünlük təşkil edir. Bölgə qərbdə Ermənistan, şərqdə Ağdam və Tərtər, şimalda Daşkəsən, Göygöl və Goranboy rayonları, cənubda Laçın rayonu və Xocalı şəhəri ilə həmsərhəddir.

Ərazinin böyük hissəsi ağaclarla örtülüdür. Kəlbəcər bölgəsi qızıl və xrom yataqları daxil olmaqla minerallarla zəngindir. Civənin sənaye baxımından əhəmiyyətli ehtiyatları Kəlbəcər rayonunun Şorbulaq və Agyataq bölgələrindədir. Qaragöl, Zalha gölü və s. kimi göllər var. Meşələrin ümumi sahəsi təqribən 30 min hektardır.

Kəlbəcərdə Alban dövrünə aid bir çox tarixi abidə var. Tarixi abidələr Qalaboynu kəndindəki Qalaboynu qalasını, Vəng kəndindəki Alban məbədini, Çərəkdar kəndindəki Alban kilsəsini, Qanlikənd kəndindəki Lök qalasını, Qaraçanlı kəndindəki Uluxan qalasını, Lomard kəndindəki Lomard qalasını, Alban kilsəsini, Tərtər çayının Bulanıq çayı ilə qovuşduğu yerdə, Cəmişli kəndində Keşikçi qalası, Otağlı kəndində məscid, Soyuqbulaq kəndində Tatar çayı üzərindəki Tağlıdaş körpüsü, Kəlbəcər Tarix-Etnoqrafiya Muzeyi, Aşıq Şəmşir Mədəniyyət Evi daxildir.

2 aprel 1993-cü ildən bəri Ermənistan ordusunun işğalı altında olan Kəlbəcər rayonu  25 noyabr 2020-ci il tarixində noyabr ayının 10-da imzalanmış üçtərəfli Bəyanata əsasən işğaldan azad edilmişdir. 

Laçın rayonu, dağlıq ərazidə, Azərbaycan Respublikasının cənub-qərbində yerləşir. Ən yüksək nöqtəsi dəniz səviyyəsindən 3594 metr yüksəklikdə yerləşən Qızılboğaz zirvəsidir. Mülayim kontinental iqlimə malik rayonun ərazisindən axan əsas çay Həkəri çayıdır.  Şimaldan Kəlbəcər, şərqdən Xocalı, Şuşa və Xocavənd, cənubdan Qubadlı, qərbdən Ermənistanla həmsərhəddir.

Xeyli sayda dərman bitkiləri olan dağlarında həmçinin dünyanın ən nadir ağacları bitir və bir çox mineral bulaqlar, kobalt, uran, civə, qızıl, dəmir, müxtəlif rəngli mərmər yataqlarına malikdir

Zəngin tarixi keçmişi olan ərazi əvvəllər Abdallar adlanmış, 1923-cü ildə şəhər statusu almış və 1926-cı ildə Laçın adlandırılmışdır.  İşğala qədər rayonun sahəsi 1883kv. km., əhalisi 65.430 nəfər təşkil edirdi. Laçının abidələrini qiymətli və misilsizdir. Tağlar mağaralarını e.ə. I-II minilliyə aid etmək olar.

Toxuculuq sənəti Laçında da inkişaf etmişdir. Burada toxunmuş atçulu, palaz, kilim, xalça, zili, xurcun kimi xüsusi gözəllikləri ilə seçilən xalçaları toxunurdu. Dünyada "Qasımuşağı" kimi tanınan xalçanın yaranmasının bu bölgənin adı ilə bağlı olması təsadüfi deyil.

Laçının işğal nəticəsində 264 nəfər öldürülmüş, 65 nəfər girov götürülmüş, 103 nəfər əlil olmuşdur. Bölgənin 6 Milli Qəhrəmanı var. Bölgədəki 1 yaşdan 16 yaşadək olan 24 374 uşaqdan 18-i şəhid, 225-i əlil, 1071-i biri, 31-i isə hər iki valideyn tərəfindən yetim qalmışdır.

18 may 1992-ci ildən bəri Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilən Laçın rayonu Azərbaycan Respublikası, Rusiya Federasiyası Prezidentləri və Ermənistan Respublikası baş nazirinin imzalamadığı üçtərəfli Bəyanatın şərtlərinə uyğun olaraq 1 dekabr 2020-ci ildə 28 illik işğaldan azad edilmişdir.

Zəngilan rayonu Kiçik Qafqazın Araz bölgəsindədir. Bölgədə misilsiz gözəlliklər, sıldırım qayalar, laləli düzlər, göz oxşayan meşələr var. Bölgənin ərazisi mürəkkəb səth quruluşuna malikdir. Ərazisindən kəskin dağ çayları Həkəri, Oxçu, Bəsitçay və Araz çayları axır. Qərb və şimal-qərbdə Ermənistan, cənub və cənub-qərbdə İran, şimalda Qubadlı və şərqdə Cəbrayıl ilə həmsərhəddir.

Tarixən şərqlə qərbin kəsişməsində yerləşən bölgə böyük ticarət mərkəzi olmuşdur. Bölgə tarixinin qədimliyini qalalar, müşahidə məntəqələri, maddi və mədəniyyət abidələri və arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan nümunələr, qədim sikkələr və məişət əşyaları sübut edir.

Məşhur 14-cü əsr coğrafiyaşünası və tarixçisi Həmdullah Qəzvininin dediyinə görə Zəngilan hicri tarixinin 15-ci ilində qurulmuşdur. Bir şəhər, 5 yaşayış məntəqəsi (Ağ Oyuq, Mincivan, Bartaz, Ağbənd, Həkəri) 79 kənd var.

Bölgədəki ən məşhur, tarixi abidələrlə zəngin olan memarlıq abidələrindən biri də Şərifan kəndində yerləşən Şəhri-Şərifan abidəsidir. Bu abidənin böyük bir hissəsi Həkəri çayının daşqınları ilə yuyulsa da, türbənin bir hissəsi bizə çatmışdır. Azərbaycanın orta əsr memarlığında ən qiymətli abidə olan bu kompleks XII-XIII əsrlərə aiddir.

Rayonun Məmmədbəyli kəndindəki türbə günümüzə qədər gələn abidələrdən biridir. 14-cü əsrin Hacallı kəndindəki dairəvi qüllə - bu tarixi memarlıq abidəsi də qorunub saxlanılmışdır. Təəssüf ki, onun haqqında bir şəkil və ya məlumat yoxdur. Bu qüllənin dəqiq tikilmə tarixi məlum deyil. Bir də orta əsr kəhrizi, bir karvansaranın qalıqları və bir məscid var idi. Rayonun mərkəzindəki bu məscid XVII-XVIII əsrlərə aiddir. Məscidin Səfəvi dövründə inşa edildiyi düşünülür. Yenikənd Türbəsi, eyni zamanda, Həkərinin sağ sahilindəki Yenikənd kəndində XIV əsrə aid bir türbə olmuşdur.

Cəbrayıl Kiçik Qafqaz dağlarının cənub-şərqində, Geyan düzü və Qarabağ silsiləsində yerləşir. Bölgə cənubda Araz çayı boyunca İran İslam Respublikası ilə həmsərhəddir, ərazisinin əsas hissəsi dağlıqdır.  Cəbrayılın böyük kəndləri - Böyük Mərcanlı, Soltanlı və başqaları Araz boyu münbit torpaqlarda yerləşir. Cəbrayıl bölgəsinin ən yüksək zirvəsi Tumas dağıdır (1580 m). Erməni işğalından əvvəl bölgədə 400-500 yaş arası 14 böyük diametrli çinar, 104 kəhriz və 99 bulaq var idi.

Mənbələrə görə, Cəbrayıl toponimi İslamda və təkAllah dinlərdə Tanrıya ən yaxın olan Cəbrayıl adlı mələyin adı ilə əlaqələndirilir. Cəbrayıl sözü ərəb dilində "Tanrının qulu" deməkdir. Ərazisində 11 aşırımlı Xudafərin körpüsü - (XI-XII əsrlər), 15 aşırımlı Xudafərin körpüsü - (XIII əsrlər), tunc dövrünə və erkən orta əsrlərə aid bir çox kurqanlar, Neftəli kurqanları, Ağoğlan nekropolu, Canqulu kurqanı və s. kimi tarixi abidələr mövcud idi.

Bölgə 23 avqust 1993-cü ildən bəri Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal altındadır. İşğal nəticəsində 347 nəfər şəhid, 172 nəfər əlil olmuşdur. Bir çox tarixi abidə erməni işğalçıları tərəfindən məhv və talan edilib.  4 oktyabr 2020-ci il tarixdə bölgənin mərkəzi və bir sıra kəndlər erməni işğalından azad edildi və Azərbaycan torpaqlarına qovuşdu.

Qubadlı Azərbaycanın cənub-qərbində, Qarabağ silsiləsinin cənub-qərb ətəklərində yerləşir. Relyefi dağlıqdır. Ən yüksək nöqtə dəniz səviyyəsindən 2003 m yüksəklikdə olan Topağaç zirvəsidir. İqlimi mülayim kontinentaldır. Ərazisindən Bərgüşad və Həkəri çayları axır. Şimalda Laçın, qərbdə Ermənistan Respublikası (120 km), qərbdə Cəbrayıl və cənubda Zəngilan bölgəsi ilə həmsərhəddir. 

Bölgənin ərazisi qədim tarixi abidələrlə zəngindir. IV əsrin "Gavur dərəsində" məbəd, V əsrdə "Qalalı" və "Göyqala" abidələri, XIV əsrdə tikilən "Dəmirçilər" türbəsi, Hacı Bədəl körpüsü, Laləzar körpüsü və s. 

Qubadlı rayonunun təbiəti çox gözəldir. 1969-cu ildə burada dövlət qoruğu yaradılıb. Rayonda 13,2 min hektar meşə sahəsi var. Təəssüf ki, mövcud məlumata görə, Qubadlı meşələri ermənilər tərəfindən kəsilib, Ermənistana və ya xaricə daşınıb.  31 avqust 1993-cü ildə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilmiş Qubadlını 25 oktyabr 2020-ci ildə cəsur Azərbaycan Ordusu erməni işğalından azad etdi. 

Qərbdə alçaq dağlarla əhatə olunan Füzuli Araz çayına enən maili düzənlikdə yerləşir. İqlimi yarı səhra və quru çöldür, şərq hissəsində yay quru, qərbdə mülayim istidir. Köndələnçay, Quruçay və Gözlüçay Araz çayı hövzəsinə aiddir. Cəbrayıl, Xocavənd, Ağcabədi, Beyləqan rayonları və Araz çayı boyunca İran İslam Respublikası ilə həmsərhəddir.

Füzuli 1827-ci ildə inzibati ərazi vahidi kimi yaradılmış və ilkin adı Qarabulaq olmuşdur. 1959-cu ilin aprelində böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin 400 illiyi şərəfinə Garyagin rayonu Füzuli rayonu olaraq dəyişdirildi. Füzuli bölgəsi ərazisində müxtəlif dövrlərdə Qaraköpəktəpə, Qarabulaq kurqanları, Günəştəpə, Quruçay sahillərində və digər yerlərdə tədqiqatlar aparılmış, Azərbaycanın qədim köklərə sahib olduğu sübut edilmişdir. 

1968-ci ilin yayında arxeoloq Məmmədəli Hüseynov tərəfindən Neandertal-Azıxantropdan əvvəlki bir insanın alt çənəsinin sümükləri rayon mərkəzindən 15 km məsafədə yerləşən Azıx mağarasında aşkar edilmişdir. Füzuli bölgəsində Əcəmi memarlıq məktəbinin təsiri ilə tikilmiş çoxlu memarlıq abidələri var idi. Təəssüf ki, Əhmədalılar və ya Arqali türbəsi (13-cü əsrin sonları), Babi türbəsi (1273), Aşağı Veysəlli kəndində hamar daşdan tikilmiş Mirəli türbəsi (15-ci əsr), Qarqabazar kəndindəki Hacıqiyasəddin məscidi (1682), Karvansaray (1684), məscid Qoçəhmədli kəndi (XVIII əsr), Füzulidəki Hacı Ələkbər məscidi (XIX əsr), "Məşədi Həbib" hamamı (XIX əsr), Merdinli kəndi yaxınlığında daşdan oyulmuş at və qoç fiqurlarının qədim abidələri (XVIII-XIX əsrlər) və s. tarixi əhəmiyyət daşıyan bu cür abidələr vəhşicəsinə dağıdılmış, ermənilər tərəfindən məhv edilmiş və yandırılmışdır. 

Füzulidə 1100-dən çox şəhid, 113 girov və 1450 müxtəlif dərəcəli əlil var. 23 avqust 1993-cü ildə Füzuli şəhəri də daxil olmaqla 58 kənd və rayon ermənilər tərəfindən işğal edildi və 55 minə yaxın füzulili doğma yurdlarından didərgin salındı. Lakin 1994-cü ilin yanvarında Azərbaycan ordusunun başlatdığı əməliyyat nəticəsində işğal olunmuş 22 kənd və strateji baxımdan əhəmiyyətli olan Horadiz qəsəbəsi azad edildi. 

1995-1997-ci illərdə 40.000 mülki şəxs Füzuli bölgəsinin azad edilmiş ərazilərinə qayıdıb normal həyatlarını bərpa etdilər. 17 oktyabr 2020-ci ildə Füzuli şəhəri Azərbaycan Ordusu tərəfindən erməni işğalından tamamilə azad edildi.

Ağdam Qarabağın mərkəzində, qədim və füsunkar Azərbaycan torpağı - Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Relyefi əsasən düzən, qismən dağlıqdır. Bölgədən Qarqar və Xaçın çayları axır. Şimaldan Tərtər və Bərdə, cənubdan Xocavənd, şərqdən Ağcabədi, qərbdən Kəlbəcər və Xocalı şəhərləri ilə həmsərhəddir. 

Ən böyük yaşayış məntəqələri Mərzili, Seyidli, Qiyaslı, Xıdırlı və Zəngişalı kəndləridir. Bəzi mənbələrə görə, "Ağdam" sözü qədim türk dilində "kiçik qala" mənasını verir. XVIII əsrin birinci yarısında Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli xan bu şəhərdə özü üçün ağ daş saray tikdirməyi əmr etdi. Bu bina uzun müddət ətraf kəndlərin sakinləri üçün bir növ əlamətdar yer olmuşdur. Bu mənada "Ağdam" günəş şüaları ilə parıldayan parlaq, ağ ev mənasına malikdir. 

Dağlıq Qarabağ hadisələri başlayandan bəri Ağdam burada baş verən hadisələrin mərkəzi olmuşdur. 4 iyul 1993-cü ildə erməni qüvvələri Ağdamı artilleriya silahı ilə bombaladı və şəhərin böyük hissəsini dağıtdı. 12 may 1994-cü il tarixinədək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər ümumi ərazinin 77,4 faizini təşkil edən Ağdam bölgəsinin 846,7 kvadrat kilometr ərazisini işğal etməyi bacardılar. Ağdamın müdafiəsi üçün 5 ildən çox davam edən qanlı döyüşlərdə 5897 şəhid, 3531 əlil və 1871 yetim şəhid oldu. Minlərlə insan yaralanıb və 126 mindən çox insan evlərindən didərgin düşüb. 

23 iyul 1993-cü cü il tarixdə Ermənistan ordusu tərəfindən işğal olunan Ağdam şəhərinə 20 noyabr 2020-ci il tarixində Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatının şərtlərinə əsasən Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Ağdam şəhərinə daxil olur. Bununla da Ağdam şəhərinin işğalına son qoyulur.