Qubanın tarixi

XVIII əsrin ortalarında Quba xanlığının mərkəzi olmuşdur. Hüseynəli xanın oğlu Fətəli xanın (1758-1789) dövründə Quba xanlığının ölkənin və regionun ictimai və siyasi həyatında mövqeyi artmışdır. Qubada müasir dövrün ən dəhşətli soyqırımlarından birinin yer aldığı küləvi məzarlıq yerləşir.

Quba Soyqırımı Memorial Kompleksi

Quba Memorial Kompleks 1918-ci ildə bolşevik-erməni silahlı dəstələrinin Azərbaycan torpaqlarında həyata keçirdikləri kütləvi qırğınlar nəticəsində həlak olan on minlərlə azərbaycanlının xatirəsinə ucaldılıb.

XX əsrin ən faciəli soyqırımlarından biri kimi Azərbaycan tarixinə daxil olmuş qanlı faciədə bolşevik-erməni silahlı dəstələri Bakı, Quba, Şamaxı, Göyçay, Cavad, Salyan, Qarabağ, Zəngəzur, Naxçıvan, Lənkəran, Gəncə və digər bölgələrdə kütləvi qətliamlar qırğınlar törətmiş, mindən artıq kənd yandırılıb talamışdır. 1918-ci ilin aprel-may aylarında baş tutan qətliamlarda qəzanın müsəlman və qismən də yəhudi əhalisi kütləvi şəkildə qətlə yetirilmiş,  Quba qəzasında 167 kənd tamamilə məhv edilmiş  və Quba şəhəri talanlara və yanğınlara məruz qalmışdır.

Kütləvi məzarlıq 2007-ci ildə Quba şəhərində aparılan tikinti işləri zamanı təsadüfən aşkar edilib. 30 dekabr 2009-cu ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev erməni millətçilərinin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını və təcavüz siyasətini, qanlı cinayətlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq, gələcək nəsillərin milli yaddaşını qorumaq və soyqırım qurbanlarının xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədi ilə Quba şəhərində “Soyqırım Memorial Kompleksi”nin yaradılması haqqında sərəncam imzalamışdır. 

XVI əsr aid Ağbil türbələri, XVI əsr aid Alpan kəndində Subaba türbəsi, XVII-XIX əsrlərə aid Birinci Nügədi kəndində məscid və minarə, Xınalıq kəndində bürc, Qudyalçay üzərindəki Tağlı körpü və s. mühafizə olunan memarlıq abidələri sırasına daxildir.  Bundan əlavə Avropanın ən uca dağ kəndi sayılan Xınalıq kəndində Atəşpərəstlər məbədi (IX əsr), Ağbil kəndində türbələr (XVI əsr), Quba şəhərində XIX əsrə aid Səkinəxanım, Hacı Cəfər və Cümə məscidləri, Gümbəzli hamam mühafizə olunmaqdadır. 

Gilgilçay qalası

Quba bölgəsindəki ən böyük, ən qədim və diqqətəlayiq memarlıq yerlərindən biri -Sasani sülaləsi tərəfindən X- V-VI əsrlərdə inşa edilmiş Gilgilçay qalasının divarıdır. Gilgilçay çayı boyunca bir neçə metr uzanan güclü bir qala Xəzər dənizinə enib dağlara ucalırdı. 

İndiyə qədər qorunub saxlanılan divar qalıqları bunun çox təsirli bir istehkam olduğunu söyləyir. Divarın qalınlığı 6 metrdən, hündürlüyü 9 metrə yaxın idi.  Qalanın içərisində Gilgilçay divarına sıx bağlı olan bir neçə qalanın qalıqları da tapılmışdır. Bu qalalardan biri nisbətən böyük bir qədim şəhər idi.

Şeyx Cüneydin məqbərəsi

Quba əyalətində Azərbaycanın Dağıstanla sərhədi yaxınlığında Xəzra (Müqəddəs) kəndi yerləşir.  Şeyx Cüneyd məqbərəsi ilə məşhurdur (XVI əsr) - Səfəvi İran sülaləsinin banisi - Şeyx Səfi ad-din Yakubun birbaşa nəsli.  Cüneydin nəvəsi  I Şah Təhmasib qəbri üzərində möhtəşəm bir məzar inşa etdrimişdir.

Məqbərənin divarların hündürlüyə yarım metrə çatır və dama taxtası naxışında mavi və qara-bənövşəyi rəngli şüşəli plitələrlə döşənmişdir. Məqbərə kvadrat konfiqurasiyasına malikdir.  Giriş məqbərənin dörd divarının hər birində yerləşir. Qəbirin mərkəzində, mərtəbədən 15 metr yüksəklikdə bir günbəz dayanır. Türbənin içi sakit təmtəraqla diqqəti çəkir.

Məqbərə insanlar arasında hələ də müqəddəs bir yer hesab olunur və  yüzlərlə müsəlmanlardan  zəvvar tərəfindən ziyarət olunur.

Cümə məscidi

Bu məscid 19-cu əsrdə inşa edilmişdir. Onun inşası yalnız Quba əyalətinin məscidləri üçün səciyyəvidir. Görünüşündə o, üzlü bir silindirə bənzəyir, yəni adi səkkizbucaqlı şəklindədir. İçərisində diametri 16 m olan nəhəng günbəzlə taclanan bir böyük zal var.

Çıraq Qala qalası

Yüksək dağlara yaxın,  Gilgilçay qalasının müdafiə sistemindəki əsas nöqtə  olan Çıraq-Kala qalasının xarabalıqları,qorunub saxlanılmışdır. Formasında düz olmayan düzbucağa bənzəyir (160x110 m). 

Şimal-şərqdən qalanın divarları dərin bir qaya ilə qorunur. Qalanın bütün digər tərəfləri qalası yüksək divarlı, 13 qülləsi var. 

Bu gün yalnız bu qüllələrin xarabalıqları qorunur. Qüllələr təhlükəni xəbərdar etmək üçün  istifadə edildi ("chiraq-kala" "qüllə lampası" deməkdir). Qüllələrin zirvələrində ki yanğın bir neçə kilometrə uzaqdan göründü. 

Çıraq-Kala qalası bir növ "məlumatçı" idi və orta əsr qalalarının siqnal sistemində ən böyüyü idi. Çıraq Qalaya gedən yol olduqca uzundur:  Qala çatmaq və sonra geri qayıtmaq xeyli vaxt tələb etdiyin üçün tədarüklü olmaq məsləhətdir.

Qırmızı Qəsəbə

Bura dağ yəhudilərinin ən məşhur yaşayış məskənlərindən biridir. Bu qəsəbə 1926-cı ildə Krasnaya Sloboda adlandırıldı.  Krasnaya Sloboda kəndi, bütün postsovet məkanında dağ yəhudilərinin kompakt yaşayış yeridir.

Qırmızı Qəsəbə, Böyük Sinaqoq da daxil olmaqla iki fəal sinaqoqu olan çox məşhur bir yəhudi kəndidir. Onun rahat mövcudluğu çox vaxt Azərbaycanın dini dözümlülüyünün sübutu kimi qeyd olunur.