Qax bölgəsinin tarixi

Azərbaycanın Qax bölgəsi qədim tarixə malikdir. Müasir Qaxın ərazisi əvvəlcə Qafqaz Albaniyasının əyaləti olmuşdur. Arxeoloji qazıntılara görə, bu ərazi Eneolit, Tunc və Erkən Dəmir dövründə məskunlaşmışdır. Tarixçilərə görə, Qax ərazisi 7-ci əsrdə İskit krallığının tərkibində olmuşdur.

Qax ərazisində onun tarixini əks etdirən abidələr kifayət qədərdir. Bunlardan ən maraqlısı İçəri bazardır.  “İçəribazar qala kompleksini”- səyahət edərək qədim memarlığı yeni ideya və məzmunda hiss etmək, müasirliyi duymaq mümkündür. Bu axımdan  İçəri bazar tarixi abidə kimi Azərbaycanın ən cəlbedici və maraqlı tarixi- turizm mərkəzlərindən biri sayıla bilər.

Hal-hazırda İçəribazar özünün ikinci çiçəklənmə dövrünü yaşayır. Kompleksin şimal və cənub istiqamətindəki qapıları bərpa olunmuş, turistlərə xidmət göstərəcək mağazalar tikilmiş, bazar meydanında isə yaşıl teatr fəaliyyətə açılmışdır.

Ərazidə bir neçə yaşayış məntəqəsi və kurqanlar (Eneolit-Dəmir, Tunc dövrü) aşkar edilmişdir. 5-6-cı əsrlərə aid Alban məbədi, 17-ci əsrə aid İlisu tarixi və mədəniyyət qoruğunda məscid. Rayonda IX-XIV əsrlərə aid "Cinli" qalası; XII-XIII əsrlərin məbəd kompleksi; XV-XVI əsrlərə aid "Pyari qalası"; XVI əsrə aid məbəd, Qala qapıları və divarları; XVI-XVII əsrlər Hacı Tapdıq məscidi.

Cinli Qala - İlisu kəndindəki Kürmuxçay çayının sol sahilindəki bir qaladır. Qala 7-9-cu əsrlərdə müdafiə məqsədi ilə inşa edilmişdir. Düşməni kiçik silahlarla məğlub etmək üçün xüsusi yerlər qurulmuşdur.

Ulu Körpüsü - Kürmük çayının daraldığı yerdə inşa edilmişdir. Körpü günümüzə qədər qalıb və xalqa xidmət edir.

Həsən xan qalası - XIX əsrə aiddir. Qaxbaş kəndinin yaxınlığında, Kumruk çayının sağ sahilində yerləşir. Qüllənin inşası zamanı çay daşından və əhəng məhlulundan istifadə edilmişdir. Qala qüllələrdən və divarlardan ibarətdir, müdafiə xarakteri daşıyırdı.

Qalaça (Şamil qalası) - qala dövlət tərəfindən qorunan abidələrdən biridir. İlisu kəndinin yaxınlığında, Jezlidağda yerləşir. Dəyirmi şəklinə malikdir.

Hacı Tapdıq və Şeyx Yunis İmrənin məqbərəsi - Ocəncanlı kəndinin meşələrində Hacı Tapdıq və Şeyx Yunis İmrənin görkəmli şəxsiyyətlərinin məzarları üzərində qurulmuşdur. Buraya yerlilər tərəfindən "Oğuz" ləqəbi verilib.

Sumuq qalası -İlisu yüksək dağlıq kəndində (Şəkinin yaxınlığında) Sumuq qalası qorunub saxlanılmışdır - Şeyx Şamilin cəsur müttəfiqi olan son İlisu Sultan Daniyal-bek döyüş qalalarından biri.

Rəvayətə görə, bu dördbucaqlı qüllə ona xəyanət edən yerli xanın dəlilərinin edam yerində inşa edilmişdir. 

Ləkit məbədi — Qax rayonunun Ləkit kəndinin 1 km uzaqlığında yerləşən qədim alban məbədidir. İnşaat texnikası baxımından mütəxəssislər kilsənin inşa tarixini IV–VI əsrlərə aid edirlər. 

Ləkit dairəvi məbədi  fındıq ağacları ilə zəngin yüksəkliyin kənarında, Qax rayonunun Ləkit kəndinin cənubunda yerləşir.  Ölkə ərazisində rast gəlinən  digər dairəvi alban məbədləri kimi, Ləkit kilsəsi də xaricdən dairəvi formaya malik divarlara malikdir. Xarabalıqlar, bir zamanlar əzəməti ilə diqqət çəkmiş məbədin plan quruluşunu dəqiq müəyyənləşdirməyə imkan versə də, onun yuxarı mərtəbələrinin quruluşunu haqqında bu və ya digər dərəcədə əsaslandırılmış nəzəriyyələr mövcuddur.

Bundan başqa Qax rayonunun ərazisində bir sıra tarixi abidələr, qala xarabalıqları var. İlisu kəndində 10 m hündürlüyündə dördbucaqlı keşikçi qülləsi (XIV əsr) və mərkəzində məscid yerləşən Sumuq qalası var. Burada daha qədim arxeoloji abidə küp qəbirləri hesab olunur. Rayonun ən mənzərəli yerləri mərkəzindən 12-20 km məsafədədir.

Qum kəndində Qafqaz Albaniyası dövrünə aid qədim abidələrdə qorunmaqdadır.