Zaqatalanın tarixi

Zaqatala qədim Qafqaz Albaniyasının tərkib hissəsi olmuşdur. "Zaqatala" adının “Sakatala” sözünün dəyişilmiş forması olduğu haqqında fikirlər mövcuddur. Toponim Sak düzənliyinin adından götürülmüşdür.

 E. ə.VII əsrdə Sak tayfaları Kiçik Asiyaya köçüb, Qafqaz dağlarının ətəklərində yerləşməyə başlamışlar. XV əsrdə Zaqatala rayonunun ərazisində Qafqaz silsiləsinin arxasından gələn Dağıstan sakinləri - avarlar məskunlaşmağa başlayıb.

Zaqatalada bir çox tarixi əhəmiyyətə malik yerlər mövcuddur. Onların əksəriyyəti  şəhər mərkəzində yerləşir. Əsas meydanda 700 yaşlı çinar ağacı bugün də ətrafa kölgə salmaqdadır.

Şəhərin ən gözə çarpan tarixi abidəsi, şəhərin üsyançılardan qorumaq üçün Qafqaz müharibəsi illərində rus qüvvələrini işğalına qarşı 1830-cu illərdə tikmiş olduğu qaladır. 1850-ci illərdə bu şəhər ruslar və Dağıstan lideri İmam Şamil arasında döyüşlərin məkanı olub. 1860-1917-ci illər arasında Tiflis qubernatorluğunun Zaqatala mahalının mərkəzi olmuşdur.

Burada dövlət tərəfindən qorunan 100-ə yaxın abidə qeydə alınmışdır. Bunlardan ən qədimi Pəriqala, Armatay qalası, Cingözqala, Şeytan qalası, Zaqatala qalası və başqalarıdır. Rayonun Mamrux, Matsekh (Mazıx), Muxax, Gəbizdərə, Yuxara Tala və Yuxara Çardaxlar kəndlərində VI - VIII əsrlərə aid Alban kilsələri mövcuddur.

Rayonun tarixi abidələrinin çoxu ən qədim vaxtlarda indiyə qədər salamat qalmış kəndlərdədir. Gözparaq və Halal kəndlərində XVIII əsrə aid məscidlər, Car kəndində XIV əsrə aid Çingizqala və rayon Tarix-diyarşünaslıq muzeyi, Paşan kəndində Alban qülləsi (XIII əsr) və Axaxdərə kəndindəki Alban qülləsini qeyd edə bilərik.

Zaqatala qalası - 1830-cu ildəZaqatala şəhəri ərazisində müdafiə məqsədilə tikilmişdir. Qala adi boz kərpicdən tikilsə də kənardan çox cazibadar görkəmə malikdir.

Qala 2005-ci ilə qədər hərbi məqsədlərlə istifadə olunmuşdur və qalada XX əsrə adi bir neçə bənzər tikililər qalmaqdadır. 'Giriş vaxtları'na əslində ətrafınızda kimisə göstərə biləcək zamanlara aiddir, ancaq qapılar heç vaxt kilidlənmir, istədiyiniz zaman gəzə bilərsiniz.

Köhnə şəhər - Zaqatalanın Köhnə Şəhəri, 1780-ci illərdə əkilmiş 30 metr hündürlükdə iki çinar (çinar ağacı) olan yaraşıqlı bir bağ-meydanda mərkəzləşmişdir. Cənubdan Heydər Əliyev pr-nin yuxarı hissəsində çoxsaylı köhnə üslubda ev fasadları görünür. Kiçik qala girişini tapmaq üçün bir qülləli pravoslav kilsəsinin qabığından keçən yolu izləyin.

Dağılmış kilsə - Köhnə Şəhər Meydanı və qala arasında yerləşən bir zamanlar görkəmli kilsənin xarabalıqları qalmaqdadır.

Pəri qalası - Dəniz səviyyəsindən 700-800 metr hündürlükdə yerləşən Yuxarı Çardaxlar kəndi rayon mərkəzindən 15 kilometr aralıda yerləşir. Rayon ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş 108 tarixi abidədən üçü yerləşir.  XIII əsrə aid bürc və XVII əsrə aid məscid və “Pəri qalası”.

Alban memarlığın aid edilən əlçatmaz dağ zirvəsində tikilən ən təkrarolunmaz memarlıq nümunəsi “Pəri qalası” Yuxarı Çardaxlar kəndindən 300 metr aralıda, dağın üzərində, yerdən 150-200 metr hündürlükdə tikilib.

Qayalıq ərazidə hərəkət etmək üçün xüsusi hazırlığı olan adamlar həmin cığırdan istifadə etməklə qalaya qalxa bilirdilər.
Strateji baxımdan əlverişli yerdə tikilən “Pəri qalası”nın dəqiq inşa tarixi tam bəlli olmasa da, tədqiqatçılar tikilmə üslubuna görə qalanın Qafqaz Albaniyası dövründə aid edirlər. QƏraziyə gələn bütün yollardan qala aydın görünür.

"Cingizqala" abidəsi - Car kəndində XVI əsrə aid yardım müdafiə məqsədilə tikilmiş, hündürlüyü 10-12 metr olan Cingizqala mövcuddur. Car kəndi Zaqatala şəhərinin şimalında, Böyük Qafqaz dağlarının cənub ətəklərində yerləşir. Gözəl mənzərəli ərazi dağlar arasında yerləşir. Meşəlik ərazilərində restoranlar fəaliyyət göstərir.