Şuşa

 Şuşa dağlıq relyefə malikdir. Ərazisində Turşsu, Şirlan kimi müxtəlif mineral bulaqların yataqları var. Şəhərin kənarındakı dərin Daşalta dərəsinin yaxınlığında yerləşən Cıdır düzü xüsusilə məşhurdur. Cıdır düzü (yarış sahəsi) Şuşa şəhərində bir dağın zirvəsində, 200 metr aşağıda Daşaltı çayının nəfəs kəsən mənzərəsinin açıldığı yerdədir. Dağın kənarında "xəzinə" mənasını verən Xəzinə adlı bir mağara var.  Düzənliyin düz altında, Daşaltı çayına aparan "Qırx addım" adlı bir yol gedir. 1992-ci ildə ermənilər Şuşanın cənubunda, dəniz səviyyəsindən 1365 m yüksəklikdə yerləşən 114 metrlik əhəng daşı "Xan Mağarası" nı məhv etdilər.

Şuşanın digər məşhur cazibəsi İsa Bulağıdır. Bulaq Azərbaycan dilində "mənbə" deməkdir. İnsanlar istirahət etmək və gəzinti etmək üçün xüsusilə yayda bu dağ bulağına axın edirdilər.  Şuşanın işğalına qədər İsa bulağı, Şamil bulağı, Cıdır düzü yerli camaatın və şəhər qonaqlarının sevimli yerləri idi. Turşsu istirahət və müalicə sahəsi olaraq bilinirdi. Şuşanın görməli yerlərindən biri Yuxari Daşaltı idi. Xalq bu istirahət yerinə “Şamil bağı” adını vermişdi. Buranın özəlliyi istirahət zonasının bulağın ətrafında, Daşaltı çayının üstündə, "Azıx mağara" nın yerləşdiyi Üçmıx dağının aşağı hissəsində yerləşməsidir. Cıdır düzünün qərbində yerləşən Üçmıx dağı bir-birinin arxasında yerləşən üç hündür təpədən ibarətdir. Təpələr kənardan mismarı xatırlatdığından toponimə Üçmıx adı verilmişdi. 

Şəhər ətrafında yerləşən yerlərdən biri  tarixi əhəmiyyəti və gözəl iqlimi olan  Topxana meşəsidir. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın hakimiyyəti dövründə Şuşanın müdafiəsi məqsədilə qaladan kənarda olan ərazidə 50-yə qədər böyük və kiçik ölçülü artilleriya qurğusu yerləşdirilmişdi. Ərazi də bu səbəbdən Topxana adlanır. 1988-ci ildə Topxana meşəsinin qırılması ilə bağlı etirazlar Azərbaycanda meydan hərəkatının başlanmasına təkan vermişdir. 

Xarı Bülbül

"Vətən bağı" çiçəklərlə doludur, lakin onların arasında yoxdur Xarı Bülbül ... "Qədim Azərbaycan xalq mahnısının sözləri belə səslənir. Mahnının sözlərinə görə, xaricdə yaşayan və vətəni Azərbaycan üçün həsrət qalan bir adam bağçasına vətəninin çiçəklərini əkmək qərarına gəldi. Şuşa şəhəri ilə əlaqəli çiçək olan xarı bülbül xaricində hər birini yetişdirməyi bacardı.

Xarı bülbül çox gözəl bir dekorativ çiçəkdir. Azərbaycan dilində “xarı” “arı”, “bülbül” isə ən melodik mahnıya sahib quş olan “bülbül” deməkdir. Çiçəyə diqqətlə baxsanız, onun quş və arıya çox bənzədiyini görərsiniz. Şuşa şəhəri xalqımız üçün Xarı- bülbül çiçəyi ilə şəxsiyyətləndirilir. II Qarabağ-Vətən müharibəsindən sonra isə çiçək şəhidlik rəmzi olaraq qəbul edildi.

Azərbaycanın qərb hissəsində yerləşən Şuşa, Qarabağ münaqişəsindən ən çox təsirlənən şəhərdir. 1992-ci ilin yazında, erməni qoşunları şəhərə daxil olması ilə on minlərlə əhalisi məcburi şəkildə şəhəri tərk etməli oldu.  Məscidlər dağıdıldı, muzey eksponatları yağmalandı və talan edildi, abidələr dağıdıldı. Şuşanin işğalı nəticəsində 20 mindən çox insan evlərini tərk etdi və məcburi köçkün oldu. Nəhayət, Şuşa şəhəri 8 noyabr 2020-ci ildə Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən 28 il davam edən işğaldan azad edildi, öz azadlığına qovuşdu.

Şuşanın işğalı nəticəsində xalqımızın tarixi izlərini silmək üçün vandallar Pənahəli Xanın sarayı, Yuxarı Gövhər-ağa məscidi, Aşağı Gövhər-ağa məscidi, Xurşidbanu Natəvanın evi, Molla Panah Vaqifin məqbərəsi və onlarla muzey daxil olmaqla 600-ə yaxın tarixi və memarlıq abidəsini məhv ediblər.